Kahramanmaraş merkezli zelzeleler sonrasında oluşabilecek etraf sıhhati riskleri konusunda BSHA’nın sorularını yanıtlayan Etraf Mühendisleri İzmir Şubesi Bilim Heyeti Üyesi Etraf Mühendisi E. Helil İnay Kınay, “Deprem ve yaşadığımız afetle bir arada yıkımı ve yıkımın getirdiği acıları yaşıyorken, hem toplu yıkımın getirdiği atıklar hem de bölgedeki sıhhat ve çevresel altı yapı şartlarından kaynaklı riskler doğru yönetilmezse çok daha büyük felaketlere yol açacaktır” dedi.
Türkiye, 6 Şubat’ta meydana gelen Kahramanmaraş Depremi’nin yaralarını sarmaya çalışırken, zelzele afeti sonrasında insan sıhhatini tehdit eden pek çok mevzunun yanında etraf sıhhati problemleri da gündeme geldi. Hatay’da Mileyha Kuş Çenneti’ne zelzele bölgesinden götürülen moloz ve çöplerin dökülmesi yansılara neden oldu. Yaban hayatı Uzmanı, Kuş Gözlemcisi, Rehber ve Fotoğrafçı Emin Yoğurtcuoğlu’nun twitterdan duyurduğu çöp ve moloz dökümü ile gözler etraf sıhhati konusunda yapılan çalışmalara çevrildi. Bilim Sıhhat Haber Ajansı (BSHA) afetler sonrası etraf sıhhatinin korunması konusunda atılacak adımlar ile ilgili Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği (TMMOB) Etraf Mühendisleri Odası İzmir Şubesi eski Lideri, Bilim Konseyi Üyesi Etraf Mühendisi Helil İnay Kınay ile görüştü.
Kınay, Kahramanmaraş zelzeleleri sonrasında tekrar yeniden gündeme gelen, afetler sonrası oluşabilecek etraf sıhhati sıkıntıları ile ilgili sorularımızı yanıtladı. Kınay, sarsıntılar sonrasında etraf sıhhati konusunda yapılacakların kanunlar ve yönetmeliklerle belli olmasına karşın meydana gelen her afet olayından sonra yanlış uygulamalara şahit olunduğunu söyledi.
BSHA: Kahramanmaraş zelzelesi sonrası insan sıhhatini tehdit eden bir öbür öge da yıkım atıklarıyla ilgili uygulamalar konusunda atılacak adımlar oldu. Yıkılan çok sayıda binada enkaz kaldırma çalışmalarına başlandı. Etraf sıhhati konusunda yapılan çalışmalar konusunda sizin değerlendirmenizi alabilir miyiz?
H.İ.K: Afet anı ve sonrasında yapılması gerekenler uyum, uzmanlık ve disiplinle yürütülmesi gereken, vakte karşı bir hayat savaşı. Bu süreçte bir taraftan arama kurtarma çalışmaları devam ederken, bölgede bulunan yurttaşlarımızın sarsıntı bölgesinde süreksiz barınma alanlarının oluşturulması, hasar tespit çalışmaları, hasarlı binaların boşaltılması, yıkım süreçleri ve enkaz kaldırma çalışmalarının yürütülmesi gerekiyor. Tüm bu çalışmalar bütününde yurttaşlarımızın hayat hakkı, barınma, güvenlik, sağlıklı inançlı besin ve suya erişim üzere insani gereksinimlerin yönetilmesi süreci yaşamsal kıymete sahip. Sarsıntıdan bugüne kadar geçen günlerde bölgedeki koordinasyonsuzluk ve eksiklikler felaketin boyutlarını da büyüttü. Arama kurtarma çalışmaları bir yana sarsıntıdan kurtarılan vatandaşların toplanma ve barınma alanlarında sağlıklı ve inançlı şartlarının sağlanması sürecinde temel gereksinimlerin bile karşılanmadığı bir süreci yaşıyoruz. Yalnızca yıkım değil, yıkımın getirdiği çevresel meseleler ve sıhhat riskleri de bölgede yaşayanları ve afet sonrası çalışmalar için bölgede bulunan tüm vazifelileri olumsuz etkiliyor. Su, tuvalet, duş, paklık gereksinimlerinin karşılanamaması, kanalizasyon, çöpler, bölgede oluşacak salgın hastalıklar ve öteki sıhhat sıkıntıları felaketin görünmeyen boyutları olarak karşımızda duruyor. Afet bölgesinde temel çevresel altyapı ve hijyen şartlarının sağlanması en değerli muhtaçlık şu anda. Bir taraftan afet bölgesinde ömrün getirdiği sıkıntılar, öteki taraftan yıkım atıkları ve enkaz kaldırma çalışmaları kapsamında oluşan sıkıntıların tahlili için gerekli teknik tedbirlerin alınması, bölgede bulunanların esirgeyici maske, eldiven üzere sıhhat güvenlik ekipmanlarına sahip olması gerekiyor. Ne yazık ki gördüğümüz imgeler temel gereksinimlerin bile karşılanmadığı noktada bu tedbirlerin yetersiz kaldığını ve bundan sonraki süreç için de sıhhat meselelerinin ortaya çıkacağını gösteriyor.
BSHA: Yıkım Atıkları Nasıl Yönetilmeli?
H.İ.K: Deprem anında toplu yıkımlar ile birlikte zelzelenin yarattığı çevresel riskler ve tehditler afetin en değerli problemidir. Yapıların yaşı, imalinde ve varsa yalıtımında kullanılan gereçler, kullanıcıları tarafından yapı içinde yahut üzerinde kullanılan kimyasallar (üretim, paklık, bakım vb) aydınlatma armatürlerinin tipi üzere ögeler yapıların yıkılması ile atmosfere yayılarak hava kirliliğine neden oluyor. Yapılan araştırmalar, yapı çökmelerinin ve yıkımlarının yaşandığı bölgelerde yüksek konsantrasyonda radon, asbest, cıva, sülfür, klor üzere solunması sakıncalı gazların varlığını ortaya koyuyor. Bu nedenle sarsıntı sonrası oluşacak toz ve gaz kirliliğine karşı arama-kurtarma takımları dışındaki bireylerin yıkılan yapılara yaklaştırılmaması, grupların arama-kurtarma sürecinde tam donanımlı ekipmanla çalışmaları, yıkıntıların temizlenmesi etabında ise yine toz ve gaz yayılımının olacağı hesaba katılarak etkilenim bölgesi hesaplanarak vazifeliler dışındaki şahısların alandan uzak tutulması ve kirli havayı solumalarına pürüz olunması gerekiyor. Zelzele sonrasında arama kurtarma ve enkaz kaldırma çalışmaları sırasında alanda hami güvenlik ekipmanına sahip, eğitim almış uzman işçi dışında şahısların bulunmaması gerekiyor. Bu faaliyetlerin oluşturduğu toz ve içerisindeki çeşitli kimyasallar çalışma alanı ve etkilenim bölgesinde bulunan şahısların sıhhat güvenliği için de riskler oluşturuyor. Yıkım atıklarının kendi içeriğindeki tehlikeli ve öbür atıkların ayrıştırılması, geri kazanılabilir atıkların ve unsurların uygun sistemlerle bu atıklardan ayrılması, yine kullanım için süreçlerinin gerçekleştirilmesi gerekir. Onun dışında kalan yıkıntı atıklarının da denetimli sistemli alanlarda özel şartlarda depolanması gereklidir. Bu alanların yer seçimi, depolanma şartları ve bu sürecin denetlenmesi en kıymetli faktörlerdir. Ve tüm bu süreç uzman işçilerce yürütülmelidir.
“Yıkım atıklarının etraf ve halk sıhhati riski yaratmadan yönetilmesi gereklidir”
BSHA: Yıkım atıklarının içerikleri hakkında bilgi verebilir misiniz?
H.İ.K: Bina yıkımlarından kaynaklanan atıklar kullanılan yapı gereçlerinin içeriğine göre radon, civa, kurşun, çeşitli toksik kimyasallar, hatta binaların üretim yıllarına bağlı olarak asbest üzere unsurları içerir. Özellikle yaşı eski olan binalarda, yer ve tavan kaplamaları, yalıtım maksatlı püskürtme kaplamalar, orta duvarlar, yangına güçlü yalıtım panelleri, kazanlar, kaloriferler, yalıtım ceketleri, asbestli çimentodan imal edilmiş eserler, conta elemanları, kağıt eserler, yangın battaniyeleri, pis su boruları, eternit levhalar, ve derzlerdir vb. alanlarda yalıtım gereci olarak kullanılmış olan asbest en değerli sıkıntılardan bir tanesi. Asbest ve başka tehlikeli atıkları içeren moloz ve atıkların temizlenmesi, İnşaat alanındaki asbest ya da asbest katkısı içeren eserlerin taşınması, yüklenmesi, yerleştirilmesi, depolanması, denetimi ve toparlanması süreçleri süreçlerinde çalışanların ve bölgede yaşayanların asbeste maruz kalma riski var. Eski binaların imalinde kullanılan materyaller ortasında yer alan asbestin, binaların yıkımı safhasında ayrıştırılması ve bertarafı ile ilgili oluşabilecek çevresel risklerin gerçek yönetilmesi gerekiyor. Bu sürecin özel sistemlerle, çalışanlar için kullanılacak özel ekipmanlarla etraf ve insan sıhhatine ziyan vermeyecek halde tedbirlerinin alınarak gerçekleştirilmesi, oluşan atıkların tekniğine uygun olarak bertaraf edilmesi gerekiyor. Bu açıdan bir öteki kıymetli problem enkazda, yıkım işlerinde çalışanlar, o enkazı depolayan şahıslar için de bir sıhhat sorunu teşkil ediyor. Tüm bunların etraf ve halk sıhhati riski yaratmadan yönetilmesi gereklidir.
BSHA: Yıkım öncesi neler yapılmalı?
H.İ.K: Tüm çalışmalar boyunca bölgede yaşayanlar ve çalışmalar için bölgede bulunan teknik grubun esirgeyici güvenlik ekipmanlarına sahip olmaları sağlanmalı. Enkaz kaldırma ve yıkım çalışmalarının toz oluşturmayacak biçimde, oluşacak toz tesirinin ve istikametinin denetim edilerek gerekli tedbirleri alınarak gerçekleştirilmesi gerekiyor. Enkazın kaldırılması, taşınması, belirlenen hafriyat döküm alanlarında alana döküm ve depolama şartlarında, hafriyat alanlarının seçimi ve idaresinde de kapsamlı, denetimli biçimde uzmanlarla çalışmaların yürütülmesi gerekiyor. Afette yaşanan büyük çaplı yıkımda bu sorun çok daha büyük boyutlara ulaşmakta. Bölgede uzun vadeli süreceği görülen enkaz kaldırma ve yıkım sürecinde gerekli tedbirlerin acilen alınması, işçiye ve bölgede yaşayanlara esirgeyici ekipmanların sağlanması gerekiyor. Enkaz idaresi sürecinde geri dönüşebilen gereçlerin ayrılması, yine kullanımının sağlanması süreçlerinde de yer seçimi, kullanılan ekipmanlar ve işçinin kollayıcı güvenlik önlemlerinin alınmış olması gerekiyor.Ayıklama, kırma eleme süreçlerinde oluşan toz ve içeriğindeki tehlikeli kimyasalların yaratacağı kirlilik ve tesirleri de gelen meselelerden bir tanesi. Zelzele nedeni ile şu an ölçüsünü tam olarak bilemediğimiz yıkım atıkları ile karşı karşıyayız. Yıkım atıkları içeriğindeki toksik ve kimyasal etmenler nedeni ile hava, su, toprak kaynaklarını , hayat döngüsünü olumsuz etkileyecek, etraf ve halk sıhhati riski yaratan özelliktedir. Yıkım atıklarının idaresi, taşınması, depolanması süreçleri mevzuatlarımızda tanımlıdır. Bu atıkların sızdırmazlığı sağlanmış, denetimli alanlarda depolanması gerekmektedir. Tüm bunlara karşın uygulamada kâfi kontrolün olmaması, bu süreçlerin hakikat yönetilememesi esasen mevcutta yaşadığımız bir meseleydi.
BSHA: Yıkım atıklarının bertaraf edilmesi süreçlerinde yaşanılan problemler ne üzere hayat problemlerine neden oluyor?
H.İ.K: Bölgede yürütülen enkaz kaldırma çalışmaları ve ağır hasarlı olan yıkılacak bina sayısı değerlendirildiğinde bu faaliyetlerin yaratacağı çalışan işçi ve bölgede ömrünü sürdüren, ikamet eden vatandaşlarımız için de çevresel ve sıhhat risklerini ortaya koymak ve gerekli önlemleri almak gerekiyor. Ağır hasarlı binalardan başlayarak yapılan yıkım sürecinde asbest envanteri, atık idare planı vb. çalışmalar gerçekleştirilerek binaların mevcut durumu ve yıkım sürecinin nasıl yürütüleceği, büyük ölçüde hafriyatın nereye götürüleceği, planlanmasına yönelik değerlendirmeler yok.
“Yıkım kaynaklı asbest ve öbür toksik kimyasal gazları içeren tozun solunması ile kanser başta olmak üzere önemli sıhhat sorunları ile karşı karşıya kalınabilir”
BSHA: Ne üzere bir felakete neden olabilir?
H.İ.K: Bugün bölgedeki yıkım sürecinde enkaz kaldırma faaliyetleri sırasında ferdî esirgeyici güvenlik tedbirlerinin hiçbirinin olmadığını, enkazların denetimsiz bir halde taşındığı, enkazın döküldüğü alanın sulak alan olduğu ya da baraj havzası olduğu manzara ve bilgilerinin geldiği bir noktada bu enkazın nasıl yönetileceği üzere büyük bir meseleyle karşı karşıyayız. Enkazın nasıl yönetileceği, ayrıştırma süreçlerinin nasıl ve hangi alanlarda yapılacağı, bu atıkların nerelerde depolanacağı ile ilgili değerlendirmeler kamuoyuyla paylaşılmış değildir. Bu atığı gerçek halde yönetemezsek, şu anki yıkım sürecinin gerçek yönetilememesi çok büyük felaketlere neden olabilir. Bu çalışmaların denetimli, planlı ve ilgili tedbirler alınarak uzman işçi tarafından yürütülmesi, kontrolünün faal gerçekleştirilmesi yaşamsal. Yıkım atıklarının içerdiği tehlikeli kimyasallar bulunduğu bölgede hava,su toprak kirliliği ile uzun yıllar sürecek etraf ve halk sıhhati meselelerine yol açacaktır. Bölgede yıkım kaynaklı asbest ve öbür toksik kimyasal gazları içeren tozun solunması ile kanser başta olmak üzere önemli sıhhat sorunları ile karşı karşıya kalınabilir. Bu nedenle bölgede toza karşı yüksek gözetici özelliği bulunan FFP2 ve FFP3 çeşidi maskelerin kullanılması gerekiyor.
BSHA: Yıkım atıkları içerisinde en çok ismi geçen kimyasal asbest olarak karşımıza çıkıyor. Asbestin bina yapı materyallerinde yasaklandığını biliyoruz. Yıkım atıklarında asbest yok diyebilir miyiz?
H.İ.K: Asbest aslında 2000’li yıllara kadar çok ağır kullanılan bir malzemeydi. Fakat kanserojen tesiri sıhhat risklerinin ortaya çıkmasıyla birlikte 2010 yılından itibaren dünyada ve ülkemizde de kullanımı yasaklandı. Bu yasaktan sonra asbest kullanılmıyor olarak düşünsekte bilhassa eski yapılmış binalarda ya da asbest ve asbest lifi içeren piyasada hala kullanılan materyaller var. O yüzden her ne kadar yasaklanmış olsa da muadilleri var olduğundan hala önemli bir sıhhat tehdidir. Lakin asbestin yanı sıra binalardaki inşaat, yalıtım gereçlerinden kaynaklanan, boya demir ve başka aksan, tesisatlarda bulunan toksik kimyasallardan kaynaklanan tehlikeyle de karşı karşıyayız. Çeşitli gazlar var, yıkımla bir arada ortaya çıkan gazlar var. Bunların her biri çok büyük çevresel risk oluşturuyor. Afetleri yönetmek evet sıkıntı. Afet idaresi kadar çevresel riskleri yönetmek, afet sonrasında oluşacak bu çevresel riskler ve bunların uzun vadeli tesirlerini de hakikat yönetebilmek denetim edebilmek bu noktada daha kıymetli hale geliyor.
BSHA: Şu anda gerçekleştirilen yıkım atıklarının bertaraf edilmesi sürecine yönelik çalışmalar hakkında bilginiz var mı?
H.İ.K: Yaşadığımız zelzele ile birlikte bu derece büyük yıkımların yaşandığı felakette hazırlıksız olduğumuzu bir kere daha gördük. Bu noktada afetteki koordinasyonsuzluk enkaz kaldırma ve yıkım atıklarında da devam ediyor. Birinci gelen haberler enkaz atıklarının Hatay Milleyha sulak alanına götürülerek ölçüsüz boşaltıldığı formundaydı. Bakanlık daha sonra yaptığı açıklamalarda alanın temizlendiği, depolama alanı olarak çalışmaların yürütüldüğü ve eski maden ocakları olmak üzere denetimli alanlarda enkazın depolanacağı bilgisini paylaştı. Lakin görülen uygulamalarsa enkaz sürecinin denetimli yürütülemediğini gösteriyor. Burada yaşanan aksilikler ve depolama şartlarındaki eksiklikler uzun yıllar sürecek geri dönüşü olmayan etraf ve halk sıhhati problemlerine da yol açacak. AFAD uyumunda çalışmaları yürütülen Ulusal Afet İdare Planları, Vilayet Afet Risk Azaltma Planları,İl Afet Müdahale Planlarında kelam konusu alanlara ait kapsamlı bilgilendirme ne yazık ki yok. Bu planların dokuman olarak var olsa da uygulama sürecinde olmadığını gördük.
“Kentleşemiyoruz, betonların ortasında kayboluyoruz”
BSHA: Yakın periyotta İzmir’de sarsıntıdan kaynaklı yıkımlar ve can kayıplarımız oldu. O vakit nasıl bir imtihan verdik?
H.İ.K: İzmir zelzelesinde yaşadığımız süreçte de enkaz atıklarının mevcut inşaat atıkları depolama alanlarına ek alanları konusunda benzeri meseleler yaşandı. Yaşanmaya devam ediyor. Büyük çaplı yıkımların getirdiği atık sorunu da büyük ve bu sorun hakikat yönetilemezse sebep olacağı etraf ve ömür meseleleri da büyüyerek devam ediyor. İzmir Vilayet Afet İdare Planı (TAMP),İl Afet Risk Azaltma Planı ( İRAP) 2021 Yılında onaylanmıştır. Mevzuatta tanımlanan süreçlerin uygulama ve kontrol eksikliklerini kentsel dönüşüm ve tekil bina yıkımlarında yaşıyoruz. İzmir zelzelesi ve sonrasında yaşanan enkaz kaldırma ve yıkım süreçlerinde de gerekli tedbirlerin alınmadığını, kontrol ve idare eksikliklerini yaşadık yaşamaya devam ediyoruz. Kentleşmenin getirdiği en büyük meselelerden birisi olan atık idaresi sürecini planlamadan yürütülen çalışmaların bedeli yaşam alanları ile birlikte canlı hayatı oluyor. Halihazırda İzmir kentinde mevcut hafriyat depolama alanlarının yetersizliği, yapılaşma sürecinin suratına yetişemeyen atık idare alanları ve denetimsizlik problemleri büyüyerek devam ederken, büyük yıkımlar yaşamamız halinde bu sürecin de ne yazık ki yönetilemeyeceğini görüyoruz.
BSHA: Sarsıntı bilimcilerin açıklamaları İstanbul, İzmir üzere büyük kentlerde bugün olmazsa bir gün büyük şiddette sarsıntılar olacağına dikkat çekip, uyarıyorlar. Bugün ile geçmişteki zelzele felaketlerindeki yıkım atıkları idaresini kıyaslarsak hangi noktadayız?
H.İ.K: Kentlerimizi yapıdan ibaret, binalardan ibaret görüyoruz. Bu kentlerdeki hayatı, ömrün getirdiği gereksinimleri, afetin ve afet risklerinin getirdiği muhtaçlık ve planlamaların değerlendirilmediğini görüyoruz. Kentlerimizde toplanma alanları yok. Park olarak görülen yerler de betona yeniliyor. Tekrar bu alanlar altyapı imkanlarından mahrum. Afete yakalanma anımızla bir arada afet sonrasında yönetilen süreçlerde de eksiklikler var. Kentleşemiyoruz, betonların ortasında kayboluyoruz. Afet sonrası atıkların idaresi ile ilgili de bir planlama yapılmıyor. Kentler daima değişiyor. Planlar daima değişiyor hayat alanlarımız, sulak ve tarım alanlarımız betona mahkum ediliyor. Zelzele afeti anında bize ömür sağlayacak alanlarımızı da ne yazık ki betona mahkum ediyoruz. Bu keşmekeşin içerisinde 1999’da ve sonrasında da yaşadığımız tüm acılara karşın hala tıpkı noktada olduğumuzu görüyoruz. Tüm bu acı tecrübelerden sonra bugünkü yaşanılan süreçte de söylediğimiz kelamların yalnızca havada kaldığı da bir acı gerçek olarak karşımıza tekrar tekrar çıkıyor. İlgili yönetimler ve tüm bileşenlerin afetlerin yaratacağı yıkımların engellenmesi, mümkün tesirlerinin planlanması ve yönetilmesi evrelerinde uygulanacak tahlilleri bir an evvel hayata geçirmesi ve kamuoyu ile birlikte afetlere dirençli ve hazır olması gerekiyor. (BSHA – Bilim ve Sıhhat Haber Ajansı)
